از جمله موضوعات دینى که مورد اختلاف است و دستاویزى براى مخالفان حکومت اسلامى شده، روایاتى است که قیام و اقدام به تشکیل حکومت را در زمان غیبت حضرت حجة بن الحسن عجّل اللّه‏ُ فَرجه نهى مى‏کند. البته این موضوع از ابعاد مختلف باید مورد بررسى و ارزیابى قرار گیرد، چنان که مرجع عالى‏قدر امام خمینى ـ اعلَى اللّه‏ مقامه ـ در باب ضرورت تشکیل حکومت اسلامى و اجراى احکام الهى در عصر غیبت بحثى مستوفى در کتاب ولایت فقیه کرده‏اند.
 امّا نویسنده که به مناسبت نیمه شعبان 1424 این مختصر را تقدیم مى‏کند، تنها از منظر روایات به آن مى‏پردازد و اخبارى که در مجامع حدیثى آمده مطمح نظر قرار داده، به ارائه و نقد آنها اقدام مى‏کند.
 مرجع عمده نویسنده کتاب شریف وسائل الشیعه است که در باب سیزدهم از ابواب «جهادُ العدوّ و ما یناسبه» هفده روایت تحت عنوان «بابُ حکم الخروج بالسیف قبل قیام القائم علیه‏السلام » ذکر کرده. همچنین در مستدرک الوسائل، باب دوازدهم، چهارده حدیث ذیل همین عنوان نقل شده است. این روایات معمولاً مستمسک بعضى براى اعتقاد به سکوت و سکون در برابر طاغوتها و مظالم حکّام جور، و عدم جواز قیام و اقدام براى اقامه عدل و استقرار حکومت دینى در حد وظیفه، پیش از ظهور حضرت مهدى (عج) مى‏باشد. از این‏رو مناسب است که این گونه روایات ـ به ترتیبى که در وسائل الشیعه آمده ـ مورد بررسى قرار گیرد، و در پایان مقال، مطالب مستفاد از آنها جمع‏بندى و عرضه شود.
 1ـ روایت عیص(1) بن قاسم
 وى گوید: از امام صادق علیه‏السلام شنیدم که مى‏فرمود:
 بر شما باد به تقواى خداى یکتا که شریکى ندارد، مواظب (کارهاى) خودتان باشید، به خدا سوگند، مردى که براى گوسفندان خود چوپانى دارد، هرگاه چوپان دیگرى بیاید که (در کار چوپانى) داناتر از چوپان اوّلى باشد، گوسفندان را به داناتر مى‏سپارد.
 به خدا سوگند اگر هر یک از شما داراى دو جان بود تا با یکى نبرد مى‏کرد و تجربه مى‏آموخت و با دیگرى مى‏ماند و تجربه آموخته را به کار مى‏بست(2)، [خوب بود] ولى آدمى یک جان بیشتر ندارد، همین که یک جان (بیرون) رفت، به خدا سوگند، جاى توبه (و بازگشت و جبران خطا نیز) از دست رفته است. پس شما سزاوارتر و بهتر مى‏توانید براى خود (آنچه خیر و صلاح است) انتخاب کنید.
 هرگاه کسى از ما خاندان (براى قیام) نزد شما آید، مواظب باشید که براى چه هدف و منظورى قیام مى‏کند.
 نگویید «زید (بن علىّ علیه‏السلام ) خروج کرد (پس براى ما هم خروج، جایز است)؛ زیرا «زید» شخص دانا و راستگویى بود و شما را به (حاکمیّت) خودش دعوت نمى‏کرد، (بلکه) او شما را به رضاى آل محمّد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله (یعنى به شخص مرضىّ از آل محمّد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ) دعوت مى‏کرده و اگر پیروز شده بود قطعا به آنچه شما را بدان فرا خوانده بود (یعنى به شخص پسندیده از آل محمّد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ) وفادار بود.
 جز این نبود که او به قدرت متمرکزى (مانند حکومت بنى امیّه که آماده دفاع بود) شورید تا آن را بشکند.
 امّا آن کس که امروز از خاندان ما خروج کند (مانند محمّد بن عبد اللّه‏ محض) شما را به چه چیز (و عنوانى) فرا مى‏خواند؟
 آیا به همان (شخص) مرضىّ از آل محمّد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ؟ که ما آل محمّد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله شهادت مى‏دهیم (یا شما را گواه مى‏گیریم) که به آن راضى نیستیم. او که امروز تنها و بى کس است نافرمانى ما را مى‏کند، پس هنگامى که پرچمها و بیرقها را به دنبال خود ببیند، سزاوارتر است که سخن ما را نشنود.
 به خدا سوگند صاحب الأمر (و رهبر) شما نیست مگر کسى که بنى فاطمه علیهاالسلام با او اجتماع کنند، هرگاه فرزندان فاطمه علیهاالسلام بر او گرد آیند و ماه رجب بود پس با نام خداى عزّوجلّ (به قیام) روى آورید، و چنانچه خواستید تا ماه شعبان به تأخیر اندازید زیانى ندارد و اگر هم خواستید تأخیر بیندازید تا روزه ماه رمضان را در میان خانواده‏هاى خود بگیرید، پس شاید موجب نیروى بیشترى براى شما باشد و خروج سُفیانى به عنوان نشانه کافى است(3).
 سند
 همان‏گونه که علاّمه مجلسى رحمه‏الله در کتاب شریف مرآة العقول(4) نوشته است سند روایت یادشده «حَسن» و معتبر است.
 مُفاد
 1 ـ لزوم دقّت کامل در انتخاب رهبرى؛ زیرا همان‏طورى که به حکم عقل فطرى باید براى نگهدارى گوسفندان دقت کرد تا بهترین چوپان انتخاب شود، براى انتخاب رهبرى که حفظ کیان اسلام و شئون مسلمانان بسته به آن است به طریق اولى باید دقّت کرد.
 2 ـ تجلیل از مقام زید بن علىّ بن الحسین علیهماالسلام و تأیید قیام آن جناب و اینکه براى دفاع از حق خروج کرده بود.
 3 ـ علّت شکست قیام آن‏جناب، آن گونه که علاّمه مجلسى از عبارت «إلى سلطانٍ مجتمعٍ» استفاده کرده(5)، انسجام و تمرکز قدرت بنى امیّه و آمادگى براى دفاع بود.
 4 ـ نهى از همراهى با جاه‏طلبان و قیامهاى نفسانى.
 5 ـ بیان برخى از نشانه‏هاى ظهور حضرت مهدى (عج).
 2 ـ روایت دیگر عیص بن قاسم
 وى گفت: از امام صادق علیه‏السلام شنیدم که مى‏فرمود:
 بر شما باد به تقواى الهى، مواظب خودتان باشید؛ زیرا سزاوارترین کسى که باید مواظب آن باشید خود شما هستید؛ هرگاه براى یکى از شما دو جان بود که یکى را مقدّم مى‏داشت و تجربه مى‏آموخت و با دیگرى به استقبال توبه مى‏رفت (خوب) بود، ولى آدمى یک جان دارد که هرگاه برود، به خدا سوگند، توبه (نیز) رفته است.
 اگر از خاندان ما (مانند محمّد بن عبد اللّه‏ محض) به سراغ شما آمد تا شما را به شخص پسندیده از آل محمّد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فراخواند، پس ما شما را گواه مى‏گیریم که راضى نیستیم؛ امروز در حالى که او تنها و بى کس است از ما فرمان نمى‏برد، چه رسد به زمانى که پرچمها و بیرقها برافراشته شود (و داراى اعوان و انصار باشد)(6).
 مُفاد
 در باره مفاد این روایت به مفاد روایت پیشین مراجعه شود که تفصیلاً نگاشته شد.
 3 ـ روایت مَرفوعه رِبْعی
 ربعى بن عبد اللّه‏ بن جارود از امام سجّاد زین العابدین علىّ بن الحسین علیهم‏السلام روایت مى‏کند که آن حضرت فرمود:
 به خدا سوگند هیچ یک از ما (خاندان پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ) پیش از ظهور حضرت قائم علیه‏السلام خروج نمى‏کند مگر اینکه مَثَل او همچون جوجه‏اى است که پیش از محکم شدن بالهایش از آشیانه خود پرواز کند (و به زمین بیفتد)، پس کودکان او را بگیرند و با او بازى کنند (و بازیچه دست بچه‏ها شود)(7).
 عین مضمون روایت یاد شده در کتاب غیبت نُعمانى نیز از امام باقر علیه‏السلام نقل شده است(8).
 سند
 روایت یاد شده از نظر سند مرفوع است؛ یعنى روایتى که منتسب به معصوم باشد؛ هر چند یک یا چند تن از وسط یا آخر سلسله سند افتاده و به رفع آن تصریح شده باشد. بنابراین، روایت یاد شده از اقسام روایات مُرسل شمرده مى‏شود(9) که از انواع روایات ضعیف است.
 مُفاد
 1 ـ احتمال اِخبار از غیب.
 2 ـ احتمال اینکه مراد از واژه «مِنّا» خصوص امامان معصوم دوازده‏گانه باشد که قیام هر یک از آنان پیش از ظهور حضرت مهدى (عج) به سبب فراهم نبودن شرایط از عِدّه و عُدّه و فقدان امکانات لازم، به شکست خواهد انجامید.
 4 ـ روایت متوکّل بن هارون
 وى از امام صادق علیه‏السلام نقل کرده که آن حضرت فرمود:
 هیچ یک از ما اهل بیت تا روز قیام قائم ما (حجة بن الحسن العسکرى عج) براى جلوگیرى از ستمى یا براى به پا داشتن حقّى خروج نمى‏کند، مگر اینکه بلا و آفتى او را ریشه‏کن کند و قیام او بر اندوه ما و شیعیان ما بیفزاید(10).
 مُفاد
 1 ـ احتمال آنچه در روایت مرفوعه ربعىّ نگاشته شد.
 2 ـ احتمال «تقیّه» در شرایط اختناق سیاسى حکومت مخوف عباسیان.
 5 ـ روایت ابى الجارُود
 ابوالجارود زیاد بن مُنذر گوید: از امام باقر علیه‏السلام شنیدم که مى‏فرمود:
 هیچ یک از ما خاندان نیست که ظلم و ناروایى را دفع و مردم را به حق دعوت کند مگر اینکه گرفتارى او را به زانو درآورده تا اینکه گروهى که شاهد در جنگ بدر بودند قیام کنند؛ گروهى که کشتگانشان به خاک سپرده نشود و مجروحانشان مداوا نگردد.
 عرض کردم: منظور از این گروه چه کسانى است؟
 فرمود: فرشتگان(11).
 روایت دیگرى نیز مشابه روایت مزبور در غیبت نعمانى(12) آمده است.
 مُفاد
 در فرض اعتبار و صحّت سند، اوّلاً مُفاد آن همان است که در روایات مشابه یاد شده، مانند روایت مرفوعه ربعىّ نگاشته شد.
 ثانیا ممکن است ناظر به فراهم نبودن شرایط خاص زمانى مانند فقدان امکانات لازم براى قیام جهانى که مؤیّد به تأییدات الهى چون فرشتگان است باشد.
 ثالثا با توجّه به اینکه ظهور این گونه روایات، با قواعد کلّى اسلامى و ادلّه قطعى جهاد دفاعى، امر به معروف و نهى از منکر و نیز با ضرورت دفاع از حریم اسلام و شئون مسلمانان مخالف مى‏باشد در صورت تعارض باید از ظهور این روایات، صرف نظر کرد.